ZABURZENIA MOWY I JĘZYKA

Logopedzi alarmują: w ciągu ostatnich kilku lat aż o 60 proc. wzrosła liczba dzieci mających problemy logopedyczne, zaś niemal połowa sześciolatków ma wadę wymowy wymagającą leczenia. Ale jest też dobra wiadomość: możesz mieć wpływ na to, by twoje dziecko nie znalazło się kiedyś w tej grupie. Dlaczego to takie ważne? Bo mowa to nie tylko sposób komunikowania się. Za jej pośrednictwem kształtuje się też osobowość i zdolności psychiczne dziecka.

Badania wykazały, że dzieci, które mają problemy logopedyczne, zwykle mają również kłopoty z nauką już od początku edukacji. Z powodu wady wymowy źle wymawiają poznawane litery, źle je odczytują i tak też zapisują. Jeśli zamiast „czapka” dziecko powie „capka”, to jest duże prawdopodobieństwo, że tak samo napisze.
Wolniej uczą się czytać, mają trudności ze zrozumieniem tekstu i niechętnie odpowiadają na pytania nauczyciela. Często są też wyśmiewane przez kolegów, co powoduje osamotnienie i obniża poczucie własnej wartości.

Rozwój dziecka zależy od rozwoju mowy.

ZABURZENIA ARTYKULACJI

Najczęstsze przyczyny:

• zbyt długie podawanie dzieciom posiłków o konsystencji papki. Ich jedzenie nie wymaga żucia, które pomaga w rozwoju narządów artykulacji.
• zbyt wcześnie rozpoczynana nauka języków obcych. Prawidłowa wymowa angielskich słówek wymaga bowiem układania języka w pozycji „sepleniącej”. Z kolei dla języka francuskiego charakterystyczne jest r tylnojęzykowe (w języku polskim wymawia się r przedniojęzykowe).

Dlatego mów do dziecka jak najwięcej, nawet jeśli jest ono zbyt małe, by ci odpowiedzieć. Tematem pogawędki może być nawet kolejność wykonywania zabiegów higienicznych („umyłam ci rączki, a za chwilę cię wykąpię”). Staraj się przy tym nie używać pieszczotliwych zdrobnień .Dziecku, które już mówi, stwarzaj zaś jak najwięcej okazji do opowiedzenia tego, co przeżyło. Gdy twoja pociecha zaczyna dopytywać się, jaka to litera, staraj się wymawiać ją prawidłowo – mów: t (nie ty), m (nie em). A gdy maluch źle wymawia jakąś głoskę, nie każ mu powtarzać jej dotąd, aż powie ją prawidłowo, ani nie zawstydzaj go, że źle mówi – takie postępowanie może utrwalić złe nawyki i zahamować chęć do mówienia.

NAJCZĘSTSZE WADY WYMOWY DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM

Największą grupę tworzą wady artykulacyjne zwane DYSLALIĄ. Dyslalia to nieprawidłowość w wymawianiu jednej głoski, wielu głosek a nawet wszystkich głosek (bełkot). Zachowane są rytm, melodia i akcent, sama wymowa jest jednak zatarta, mało zrozumiała lub zupełnie niezrozumiała. W obrębie dyslalii wyróżniamy:

SYGMATYZM  (seplenienie) Jedno z najczęściej spotykanych zaburzeń wymowy. Sygmatyzm  to nieprawidłowa wymowa głosek trzech szeregów: syczącego(s, z, c, dz) szumiącego (sz, ż, cz, dż),i ciszącego(ś, ź, ć, dź)

 W sygmatyźmie wyróżnia się różne sposoby realizacji dźwięków:

-  deformacje (  sygmatyzm właściwy ), polegające na nieprawidłowej wymowie spółgłosek zębowych ( s, z, c, dz ), dziąsłowych ( sz, ż, cz, dż ), palatalnych ( ś, ć, ź, dź ). Są one wynikiem zmiany miejsca artykulacji głosek, co powoduje zniekształcenie ich brzmienia. W zależności od miejsca, w którym powstaje wadliwa artykulacja rozróżnia się najczęściej następujące rodzaje seplenienia: seplenienie międzyzębowe, boczne.

SEPLENIENIE MIĘDZYZĘBOWE ( interdentalne), polegające na tym, że podczas artykulacji głosek dentalizowanych szeregu syczącego (s, z, c, dz) czubek języka wsuwa się między przednie siekacze. Szczęka dolna jest nieco opuszczona, wskutek czego powstaje szczelina między górnymi a dolnymi zębami. Przyczyną jest często nieprawidłowy zgryz tzw. otwarty.

SEPLENIENIE BOCZNE (lateralne), które polega na asymetrycznym ułożeniu całego języka, w związku z tym czubek języka jest zbliżony do łuków zębowych w ich częściach bocznych. Przyczyny: wady zgryzu, porażenie asymetria języka i warg, skrzywienie żuchwy .

- substytucje ( parasygmatyzm), czyli zastępowanie jednych głosek dentalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowo ( dopuszczalne tylko w okresie kształtowania i rozwoju mowy, jeśli dłużej – to patologia ). Najczęstsze substytucje to:

- spółgłoski sz, ż, cz, dż zastępowane szeregiem łatwiejszym s, z, c, dz

- szeregi szumiący i syczący zastępowane ciszącym

- spółgłoski dentalizowane dźwięczne , zastępowane bezdźwięcznymi np.                             z zastępuje s

- zjawisko sygmatyzmu fizjologicznego (rozwojowe ) – pojawia się w okresie rozwoju mowy, ma charakter przejściowy, ustępuje wraz z usprawnianiem narządów artykulacyjnych i rozwojem wrażliwości słuchowej

-  elizje  ( mogisygmatyzm ), czyli opuszczanie dźwięku; głoski dentalizowane mogą być opuszczane, lub nierealizowane

ROTACYZM (reranie)

 Polega na nieprawidłowej realizacji głoski r. Jej przyczynami może być budowa anatomiczna języka (np. zbyt krótkie wędzidełko, zbyt duży lub krótki i gruby język, rozszczep podniebienia miękkiego, ogólna mniejsza ruchomość koniuszka języka), brak umiejętności słuchowej rozróżniania głosek,  nieprawidłowe wzorce wymowy z otoczenia.

Rotacyzm dzieli się na:

• pararotacyzm, polegający na zastępowaniu (substytucji) głoski r innymi głoskami wymawianymi prawidłowo np.: j, ł, d, w, np. rower – jowel;
• mogirotacyzm, czyli opuszczanie (elizja) głoski r. Głoska r nie istnieje w systemie fonetycznym danej osoby: przykład: ryba – yba;
• rotacyzm właściwy, który polega na deformacji głoski r i tworzeniu dźwięku nie występującego w systemie fonetycznym naszego języka. W skutek zmiany miejsca artykulacji głoska r powstaje w innym miejscu, zaś jej brzmienie jest zdeformowane.

Wyróżniamy tu:

1. reranie języczkowe (drgania wykonuje języczek znajdujący się na końcu podniebienia miękkiego),
2. wargowe ( drgają obie wargi- furmańskie r),
3. międzyzębowe (czubek języka drga wsunięty między zęby),
4. podniebienne (polega na zbliżeniu tylnej części języka do podniebienia miękkiego, które wibruje podczas artykulacji r),
5. gardłowe (powstaje między nasadą języka a tylną ścianą gardła),
6. policzkowe lub boczne (prąd powietrza skierowany jest w bok i wprawia w drgania policzki; podczas tej artykulacji drga czubek języka bądź krawędzie języka i jeden lub dwa policzki),
7. nosowe (artykulacja głoski r swoim brzmieniem zbliżona jest do ng),
8. krtaniowe,
9. boczne,
10. językowo-wargowe,
11. świszczące (wymowa głoski r jest przedłużona i wzmocniona), językowo-boczne.

KAPPACYZM  i GAMMACYZM

Nieprawidłowa wymowa głosek tylnojęzykowych k i g.

Głoski te najczęściej albo w ogóle nie są realizowane, albo w miejscu zwartych, tylnojęzykowych „k” i „g” występują zwarte przedniojęzykowo-zębowe „t” i „d”. Niekiedy są realizowane w postaci zwarcia krtaniowego. Najwięcej przypadków dotyczy jednak zamiany głosek „k” i „g” na głoski „t” i „d”, co wynika stąd, że w artykulacji tych głosek biorą udział te same partie mięśni. Przy „k” i „g” - mięsień podłużny dolny, który skraca język, uwypukla jego grzbiet i kieruje przód języka na dno jamy ustnej, a w wypadku głosek „t” i „d”- mięsień podłużny górny, który skraca język, a jego przód unosi do góry.

Wśród przyczyn zaburzeń realizacji głosek „k” i „g”, wymienia się niską sprawność ruchową języka, a w szczególności jego tylnej części. Może to wynikać z ograniczonych możliwości językowych. Zamiast wysklepienia się tylnej części języka i zwarcia z podniebieniem miękkim, miejsce zwarcia przesuwa się do przodu jamy ustnej.

BEZDZWIECZNOŚĆ

Bezdźwięczność polega na wymawianiu głosek dźwięcznych bezdźwięcznie, czyli bez drgań wiązadeł głosowych, np. ,woda- fota, noga- noka, żaba- szaba, dom tom.

Przyczyna bezdźwięczności jest zwykle zaburzenie słuchu fonematycznego tzn. nieróżnicowanie dźwięków o tym samym miejscu artykulacji. Przy bezdźwięczności z reguły występuje obniżenie napięcia mięśniowego: wargi i policzki są wiotkie głos jest cichy, monotonny, bezbarwny.

LAMBDACYZM

Nieprawidłowa realizacja głoski l. Najczęściej jest zastępowana przez „j” albo przez „r”. Czasem - w przypadku niskiej sprawności języka - bywa wymawiana dozębowo lub międzyzębowo, gdy język porusza się w płaszczyźnie poziomej, a zwarcie występuje pomiędzy grzbietem języka a górnymi zębami. Wywołanie i doprowadzenie do poprawnej wymowy tej głoski (tj. do kontaktu czubka języka z wałkiem dziąsłowym i ruchu języka w płaszczyźnie pionowej) jest niezwykle ważne z uwagi na to, że ten układ artykulacyjny stanowi punkt wyjścia do terapii sygmatyzmu (dotyczy głosek: sz, ż, cz, dż) oraz terapii rotacyzmu (wywołania głoski „r”).

NOSOWANIE (rynolalia)

Jest objawem zaburzonej wymowy charakteryzującym się dość szczególnym zabarwieniem głosu (zaburzenie rezonansu w mowie). Jest łatwo rozpoznawalna nawet przez niewprawnego słuchacza.. Nosowanie polega więc na mówieniu z nieprawidłowym rezonansem nosowym. Mowa może być w różnym stopniu zniekształcona - od lekkiego nosowania do wymowy niewyraźnej, zakłóconej szmerami.

Nosowanie jest zaburzeniem mowy powodującym jej nieprzyjemne w odbiorze brzmienie. Podstawą podziału nosowania jest fakt przepływu powietrza przez nos.

Nosowanie dzieli się na:

1. nosowanie zamknięte (może je powodować niedrożność jamy nosowo-gardłowej, np. przerost trzeciego migdałka, obrzek przy ostrych i przewlekłych stanach kataralnych, skrzywienie przegrody nosa)
2. nosowanie otwarte (przyczyną są najczęściej rozszczepy podniebienia, krótkie podniebienie jak też nieprawidłowa praca pierścienia zwierającego gardła),
3. nosowanie mieszane.

Wszystkie głoski jakkolwiek są realizowane, wymawiane są z silnym zabarwieniem nosowym, głosem dudniącym. Dziecko aby choć częściowo zatkać jamę nosowa marszczy brwi, unosi skrzydełka nosa lub górna wargę. Warunkiem poprawy wymowy jest zlikwidowanie przyczyny (zabieg operacyjny, leczenie przewlekłych katarów)

DYSLALIA CAŁKOWITA (bełkot)

Wszystkie lub prawie głoski są zniekształcone lub nieprawidłowo realizowane. Wskutek tego wyrazy są zniekształcone, charakterystyczne są przestawienia sylabowe, brak końcówek lub sylab początkowych, grupy spółgłoskowe – upraszczane. Mowa jest niezrozumiała lub zrozumiana tylko przez najbliższe otoczenie.

Źrodło:

1. Styczek I.,Logopedia, Warszawa 1983r.

2.Demelowa G., Elementy logopedii, Warszawa 1979r.

3. Grabias S., Logopedyczna klasyfikacja zaburzeń mowy, Audiofonologia, t.IV, 1994r.

Następny artykuł: Opóźniony rozwój mowy